كارگران كه حركت انقلاب انگلستان براي محدود

كردن قدرت سلطنت متكي به بسیج عمومي آنان

بود، بعد از پيروزي وقتي به گمان این كه

زمان رهایي آنان رسیده ، شعارهاي مساوات

طلبانه سر دادند؛ بلافاصله با مداخلة همين

مالكان و اشراف جدید كه پارلمان را در

اختیار داشتند و با همراهي پیوریتن ها به نحو

خشونت آمیزي سركوب شدند و هر روز قوانين

سخت گيرانه تري براي مقابله با متعرضان به

مالكیت خصوصي وضع مي شد.

لاك در این دوران ظهور كرد و اندیشه هایش

توسط حزب ویگ به اجرا گذاشته شد . دامنة

محدود به 􀐴 این حق مالكیت و آزادي ها عملا

مالكان و بازرگانان نوپا بود . طبقة جدید و

رو به رشد بورژوا، خواهان یك دولت مقتدر و

نيرومند نبود . حكومت باید در چارچوب یك

ن 􀐟 قرارداد، كارگزار آنان و مجري قوانين مدو

همسو با خواسته هاي آنان مي بود؛ نه قدرت

مطلق العناني كه بتواند منافعشان را تهدید

كند. مالیات ها باید به حداقلي كه براي

استقرار نظم ضروري است، محدود مي شد؛ به نحوي

كه مانع تولید بیشتر ثروت نگردد.

در این دوران، صنایع انگلستان و اوضاع

اقتصادي داخلي با مشكلاتي، دست و پنجه نرم

مي كرد كه براي برون رفت از بحران مالي، چشم

امید به مستعمرات دوخته بود . تن ها راه

براي ايجاد یك جهش اقتصادي و استحكام زیر

ساخت هاي یك اقتصاد صنعتي، به چنگ آوردن

مواد خام ارزان و بازار مصرف انبوه این

كشور بود . كم كم علاوه بر شرق و مستعمرات

هند شرقي به فكر حركت به سوي غرب و

مستعمرات آمریكایي افتاد . این در حالي بود

كه انگلستان به وا سطة فقدان برنامه ریزي

دقیق از سایر رقبا عقب افتاده بود . قدرت

گرفتن بورژوازي تاجرپیشه و ورود آن به جرگة

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

استعمار، هم منافع شخصي این ها را تأمين

مي كرد، هم از این طریق به بحران مالي كشور

كمك مي شد. لكن در ابتدا گسترش استعمار در

انگلستان با بحث و مناقشه همراه بود. عده اي

نگران بودند رسیدگي به مستعمرات، هزینه

اضافي به كشور تحمیل كند . به علاوه، احتمال

جدایي یا تقابل اینها با قدرت انگلستان،

تهدید بالقوه اي محسوب مي شد.

یكي از شخصیت هاي كه با تئوري پردازي هاي

نظري و طرح هاي اجرایي خود، قاطعانه از

گسترش استعمار حمای ت كرد و در عمل، موفقیت

آن را اثبات كرد و به این مناقشات پایان

داد، جان لاك بود كه در سال ١۶۶٩ به همين

منظور با كشتي كارولینا به سواحل آمریكاي

شمالي رفت . در شرایطي كه اسپانیا، هلند،

پرتغال و فرانسه در مستعمرات خود با

تنگناهایي روبه رو بودند، انگلستان با

ابتكار عمل لاك و همفكرانش توانست بر رقبا

غلبه كند و ارزش پول خود را افزایش دهد.

لاك در طي سال هاي اقامت در مستعمره

كارولینا در آمریكاي شمالي در سمت منشي آشلي

و دیگر اشراف، قوانين اداره مستعمره را

تدوین مي كرد. این فعالیت ها بعداً با انتصاب

به سمت منشي شوراي تج ارت و مستعمرات

انگلستان و سپس خزانه دار مستعمرات كشور

مستحكم تر گردید . لاك، توسعة مستعمرات را

كلید موفقیت اقتصادي انگلستان تلقي مي كرد.

او خود به یكي از زمين داران بزرگ كارولینا

علاوه بر این، لاك مستقیماً در برده داري

مشاركت مي كند. او شخص اً در دو شركت تجارت

برده سرمایه گذاري كرده است : یكي شركت

سلطنتي آفریقایي كه در سواحل غربي آفریقا

در امر خرید و انتقال بردگان به غرب فعال

بود و دیگري، شركت ماجراجویان باهاما كه

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

لاك از سهامداران عمدة آن بود و در ادارة

شاید در نظر تحلیل گران امروزي كه تحت

تأثير ایده هاي اخلاقي و فلسفي به اندیشه و

عمل لاك نگاه مي كنند میان نسخه داخلي لاك

در زمینه آزادي خواهي و تساهل و نسخة خارجي

او در زمینه استعمار و برده داري، یك نوع

دوگانگي احساس كنند، ولي به اعتقاد

نگارنده، اگر به ریشه و مبناي این

اندیشه ها توجه شود، پي مي بريم هر دو در

راستاي یك نوع مصلحت اندیشي عمل گرایانه

براي تئوریزه كردن منافع و مقاصد بورژوازي

است كه البته در عرصة خارجي با اهداف

ناسیونالیستي به منظور پیشرفت انگلستان و

قدرت جهاني آن همراه شده است.

لاك، اصول تساهل و آزادي خواهي را ب راي

ساكنان مستعمرات نیز قائل بود، اما تا آن

جا كه با منافع ملي انگلستان مغایرت

نداشته باشد . شاید به نظر خواننده برسد .

این اولویت منافع ملي و عمومي بر آزادي هاي

طور نیست . شاهد آن، این كه مشابه آن در

عرصة داخلي پذیرف ته نمي شود و اجازه داده

نمي شود به بهانة مصالح ملي، آزادي هاي اقتصادي

فردي محدود شود.

اساساً گسترة آزادي ها و حقوق مدني مورد

تأكید لاك، منحصر به تّجار و مالكان و طبقه

جدید بورژواست . سیاه پوست آفریقایي، سرخ

پوست آمریكایي و كارگر و دهقان مزدبگير

انگلیسي از ابتدا در این دایره قرار

ندارند؛ آن افراد كوشنده و عاقل كه به

تعبير لاك، خداوند، جهان را به آا بخشیده

در آن شرایط، منافع آنان و منافع

انگلستان، یك پیوند وثیق دوسویه با هم

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

داشت. فردي كه لاك از حقوق و آزادي هاي مدن ي

آزاد است و 􀐴 او سخن مي گوید، كسي است كه اولا

برده نیست؛ لذا بومیان آفریقا، هند و

آمریكا كه ثروتشان غارت مي شد و به اسارت

گرفته مي شدند از زمرة آن خارج بودند و

ثانیاً داراي املاك و دارایي است و عوام

تهیدست، مثل دهقانان سركوب شده توسط

همحزبي هاي لاك را در ب ر نمي گيرد. ثالثاً كوشنده

و عاقل است، یعني علاوه بر تلاش مولد ثروت از

عقلانیت مصلحت اندیشانه و نفع طلبانه

برخوردار است . به همين جهت است كه در زمان

لاك، حق رأي در انتخابات براي مجلس

قانون گذاري منحصر به سرمایه داران و مالكان

است. نمایندگان ایالات به نسبت ما لیاتي كه

در هر حال، آن چه امروزه براي ما مهم

است، اقدامات عملي لاك نیست؛ زیرا در صدد

قضاوت دربارة شخص او نیستیم . اندیشه هاي او

كه فراتر از زمان براي اندیشمندان و

مصلحان اجتماعي مورد توجه واقع مي شود،

اهمیت دارد. اگر به زمانه و عملكرد او

اشاره داشتیم، صرفاً براي فهم بهتر زوایاي

پنهان اندیشه او بود.

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

بي ثباتي و هرج و مرج سیاسي، التزام مطلق

فرد به تبعیت از رأي اكثریت را در مرحلة

لاك دربارة مقابلة اقلیت ستم دیده با

اعمال غير قانوني و غير عادلانة حاكم مي گوید:

یعني در شرایطي كه واقعاً به اقلیت ظلم

شده، در صورتي كه اكثریت حاضر به همدردي با

آا نباشد، لاك از كنار موضوع مي گذرد .

ناسازگاري این موضع گيري با شعارهاي حق

طلبانه و آزادي خواهانه، قابل اغماض نیست.

خصوصیت دیگر نظریه لاك، این است كه

اعتبار قرارداد و آمریت سیاسي حاصل از آن

را بر اساس رضایت افراد توجیه مي كند؛ ب ر

خلاف هابز كه از نظر او فرقي نمي كرد افراد

از سر رضایت، حكومت را پذیرفته باشند یا

ترس. او میان حكومت هاي تأسیسي و اكتسابي

از حیث مشروعیت تفاوتي قائل نبود . علي هذا

دلیل این كه افراد ملزم به اطاعت از نظام

سیاسي و حكومت هستند، از نظر لاك، این است

كه خودشان ب ا رضایت، این آمریت را واگذار

كرده اند.

لكن مشكل این است كه در جوامع واقعي،

از روي رضایت 􀐴 این طور نیست كه افراد عملا

خاطر، عضویت در جامعه را انتخاب كنند و

سپس جامعه سیاسي را بنیان ند . آا از

ابتدا در آن جامعه به دنیا مي آیند و

ميراث دار پدرانشان هستند . چنان كه خود لاك

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

اذعان دارد اسلاف و پدران نمي توانند

د به اطاعت از حكومتي 􀐟 فرزندانشان را مقی

كسي با میل و رغبت، عضویت كشوري را براي

زندگي انتخاب كند و با توافق و رضایت

صریح، خود را ملزم به اطاعت از قوانين آن

حكومت بگردا ند، یك اتفاق نادر و استثنایي

است. بر اساس توافق تاريخي نمي توان شكل گيري

جوامع موجود را توجیه كرد.

غالباً اظهار مي دارند رضایت و توافق یا

قرارداد در استدلال آا صرفاً رخدادي فرضي

است نه تاريخي و واقعي، لكن همان طور كه از

قول رونالد دوركين نقل مي كند قرارداد فرضي،

قرارداد نیست و نمي تواند نافذ باشد.

قرارداد فرضي و خیالي كه هرگز در عمل منعقد

نشده، هیچ گاه نمي تواند ما را مكلف به چیزي

سازد و فرمان روایي واقعي را توضیح دهد.

لاك، معترف است صرف اطاعت از قوانين یك

حكومت و به ره مندي از امتیازات و امنیت آن

فرد را عضو جامعه و تابع دائمي آن نمي كند .

چنانكه حتي ممكن است بیگانگان تمام عمر خود

را با این شرایط تحت حكومت دیگري بگذرانند،

ولي عضو آن جامعه سیاسي محسوب نمي شوند . او

تصریح مي كند:

در غالب موارد كه فرد از ابتدا در این

جامعه زندگي مي كرده و قرارداد یا اعلان

رضایت صريحي در كار نیست، مسئله را چگونه

باید توجیه كرد؟ لاك مي گوید در این جا با

توافق ض مني، فرد خود را تابع حكومت كرده

است. در پاسخ به این كه از كجا مي توان به

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

این مطلب پي برد، مي گوید:

لاك در ادامه، میان عضویت و تابعیت حاصل

توافق ضمني و آن جا كه حاصل تواف ق و رضایت

صریح است، فرق مي گذارد در فرض دوم مي گوید

فرد همیشه موظف است تابع دولت بماند و هرگز

نمي تواند به وضعیت آزاد طبیعي برگردد؛ مگر

اینكه به طور قهري، آن دولت منهدم شود یا

خود دولت، فرد را از عضویت محروم كند . وجه

میان توافق صریح و توافق ضمني در 􀐔 این تفریق

سخن لاك معلوم نیست . از این گذشته، تكلیف

افرادي كه در این جامعه زندگي مي كنند، ولي

نه به اعلان صریح رضایت اقدام كرده اند و نه

مالك زمیني هستند تا مشمول توافق ضمني باشند

چه مي شود؟ جالب است بدانیم در انگلستان

زمانه لاك، توده هاي مردم از مالكیت زمين

محروم بوده اند و زمين به صورت تیول دستگاه

سلطنتي در قبال پرداخت سهم سلطنت به برخي

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

خواص واگذار مي شد و مردم به عنوان رعیت در

آن كار مي كردند و سهمي از محصول را دریافت

مي كردند.

مشكل اساسي تر در مسئله رضایت، این است

كه به هیچ رو نمي توان ادامة زندگي تحت لواي

حكومت توسط توده هاي مردم را در شرایطي كه

چاره اي جز این ندارد و مهاجرت به كشورهاي

دیگر بسیار پرهزینه و نامحتمل است، حاكي از

نوعي رضایت و توافق دانست . حتي اگر توافق

صریح خود را اعلان كنند، ممكن است از سر

ناچاري و ترجیح حكومت فاسد بر هرج و مرج و

فقدان حكومت باش د؛ نه رضایت قلبي از عملكرد

دولت. ممكن است در خصوص حكومت هایي كه

انتخابات آزاد دارند، گفته شود مشاركت در

رأي دادن صرف نظر از موافقت یا عدم

موافقت با نتیجة انتخابات نشانة اعلان

رضایت و عضویت آنان در جامعه سیاسي است .

لكن این توجیه هم با مشكلات عدیده اي

، تكلیف كساني كه در 􀐴 روبه روست: اولا

انتخابات شركت نمي كنند، چه مي شود؟ ثانیاً،

شركت در انتخابات هم ممكن است از سر ناچاري

یا دفع افسد به فاسد یا هر انگیزة دیگري

باشد و با رضایت قلبي رأي دهنده نسبت به

حكومت همراه نباشد . اساساً هر ایده اي كه

بخواهد در قالب الگو ي قرارداد، تأسیس جامعه

سیاسي را بر پایة رضایت قلبي همة آحاد جامعه

و موافقت آا با شرایط زندگي مشترك جمعي

در تطبیق با واقعیت جوامع 􀐴 توجیه كند، عملا

مشكل خواهد داشت؛ زیرا پیش فرض هایي با خود

دارد كه از تحلیل درست ماهیت پیوند میان

افراد و عناصر مقوم اجتماع قاصر است.

نظریات كارگزاري كه همة اختیارات هیئت

حاكم را ناشي از اعطاي آن از سوي افراد

مي داند با اشكال دیگري نیز روبه رو است آن،

اینكه در برخي شئون اجتماعي و حكومتي كه

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

تردید نیست دولت در این زمینه ها وظایف و

اختیاراتي دارد، وقتي از دریچة فردي به

مسئله نگاه مي كنیم، در حوزة حقوق و

اختیارات فردي قرار نمي گيرد و فرد، واجد آن

نیست تا بخواهد آن را به حاكم واگذار كند؛

مواردي مثل مجازات متجاوزین به حقوق جمعي و

نقض كنندگان هنجارهاي اجتماعي، پیشبرد

آرمان هاي انساني دخیل در نظام مطلوب

اجتماعي، آموزش و تربیت نسل جدید ، تأمين

اجتماعي افراد ناتوان و آسیب پذیر و خلاصه،

اموري كه از توان و قدرت و اختیار یا

وظیفه و خواست فرد خارج است و به هویت

اجتماعي حكومت مربوط مي شود.

وضع طبیعي همواره در معرض این است كه با

پیش آمدن كمترین اختلاف به وضع جنگي تبدیل

شود؛ لذا وضع پایدا ر و قابل اطمیناني

نیست.

در مقایسة وضع طبیعي و وضع جنگي لاك باید

گفت وضع طبیعي كه در آن فراواني، صلح،

همزیستي و آرامش، حاكم است و بدون وجود یك

قدرت مافوق، افراد آسوده از حقوق خویش در

اندیشة حفظ حقوق بشر و منافع همنوعان هستند

و همة آرمان هاي دیدگاه هاي سنتي و نظریه هاي

كلاسیك حقوق طبیعي در آن نمایش داده شده،

مجال تحقق و 􀐴 لي است كه عملا 􀐟 صرفاً یك وضع تخی

پایداري نمي یابد. آنچه در جوامع، واقعیت

دارد، كمبود كالاهاي مورد رغبت، تنازع بر

سر منابع، تزاحم منافع، زیاده طلبي افراد

ي و تجاوز دیگ ران 􀐅 خودخواه و نگراني از تعد

است از این رو آن چه در واقع امر مي توان به

طور طبیعي وقوع آن را قبل از تشكیل وضعیت

مدني انتظار داشت، چیزي جز وضعیت جنگي

نیست. ضرورت تأسیس حكومت مدني از این

وضعیت بر مي خیزد؛ نه آن وضع آرماني.

وضع جنگي لاك كه پل ارتباطي میان وضع

طبیعي و وضع مدني است از جهت نوع نگاه

به انسان و طبیعت او مانند وضع طبیعي هابز

است. لاك براي پي ریزي بنیاد دولت با عدول

از وضع طبیعي آرماني به وضع جنگي از نگاه

عقلگرایانه سنت حقوق طبیعي به طبیعت گرایي

هابزي بر مي گردد. در وضع جنگي، امیال و

عواطف فردي حاكمیت دارد . مهم ترین اصل ، همان

صیانت از ذات و مقابله با عوامل تهدیدِ آن

است. در این وضعیت، آن قانون طبیعي كه

حاكمیت دارد، معطوف به انگیزش هاي مبتني بر

امیال و بیزاري هاست، یعني همان مفهوم هابزي

وصف طبیعي؛ نه قانون طبیعي به معناي اصول

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

جاودانة عقلي داراي اعتبار ذاتي كه مد نظر

ادراكات 􀐴 مكتب حقوق طبیعي است . لاك كه قبلا

فطري را كنار گذاشته و نوعي قواعد عملي

طبیعي را جاي گزین نموده، معتقد است آن چه در

وجود انسان ها حك شده و قانوني كه طبیعت

انسان، آن را مي شناسد و مطابق آن عمل

مي كند، همان قانون معطوف به امیال و

بیزاري هاست. نقش عقل در ا ین وضعیت عقلانیت

ابزاري در خدمت عمل گرایي مصلحت اندیشانه و

منفعل از عواطف و امیال است؛ نه عقل

غایت اندیش كه به نور فطرت، نوامیس الهي را

در طبیعت باز مي تاباند. و همين عقل ابزاري

است كه براي تأمين صلح و امنیت و حراست از

دارایي ها حكم به ضرورت تأسیس وضع مدني

مي كند.

بنابراین، در مقایسه میان لاك و هابز در

مقام تبیين روند تأسیس جامعة سیاسي باید

بگوییم این دو از جهت مباني انسان شناسانه

و روش معرفتي، اختلاف اصولي ندارند . آنچه

موضوع اختلاف میان این دو است، اولویت بندي

میان خواسته هاي بشري و حدود اختیارات دولت

در حكومت مدني است . به نظر مي رسد این تحلیل

از اظهارات لاك به حقیقت نزدیك تر باشد كه

بخش هاي الهیاتي و عقل گرایانة عبارات او در

تشریع وضع طبیعي، صرفاً پوششي تزئیني و عامه

پسند براي اظهار وفاداري به سنت فكري

زمانه و رفع اتهام بدعت از خود هستند كه او

موفق شده اس ت از این طریق، نظریه سیاسي

خود را كه ریشه در همان مباني نظریه هابز

لاك در فصل هفتم رسالة دوم حكومت براي

تبیين جامعه سیاسي، ابتدا به زمینه هاي

طبیعي نیاز و رغبت انسان ها در پیوند با

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

همنوعان اشاره مي كند و از نمو نه هایي مثل

ازدواج و تشكیل خانواده سخن مي گوید. ولي در

ادامه گوشزد مي كند. كه این قبیل اجتماعات

با جامعه سیاسي متفاوت است . جامعه سیاسي

وقتي شكل گرفته است كه بر اساس میثاق و

واگذاري از جانب شهروندان، یك مرجع مشترك

داراي آمریت تقنیني، قضایي و اجرایي به

وجود آمده باشد.

اگر سؤال شود این افراد كه در نتیجة

تشكیل دولت و قرار گرفتن تحت حاكمیت آن،

بسیاري از آزادي هاي خود را از دست مي دهند،

با این اقدام چه هدفي را دنبال مي كنند؟ به

عبارت دیگر، غایت دولت چیست؟ پاسخ لاك، این

هدف اصلي انسان از پیوند خوردن در » است كه

درون یك جامعه سیاسي و قرار دادن خود تحت

یك حكومت، حفظ و مراقبت از مالكیت و

البته مقصود او از .« دارایي خویش است

مالكیت یا دارایي شامل حیات، آزادي و

اموال مي شود، منحصر به معناي رایج دارایي

سپس اضافه مي كند در وضع طبیعي، سه خلأ

وجود دارد كه راه حل آن تشكیل دولت است:

جامعه سیاسي، زماني پدید مي آید كه اعضاي

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

آن از همة حقوق طبیعي خود صرف نظر كنند و آن

را در اختیار اجتماع بگذارند . در این

جامعه، آمرین منتخب مردم بر اساس قوانیني

كه خودِ جامعه وضع كرده است، اختلافات میان

افراد را داوري مي كنند و به تنبیه مجرمان و

متعدیان به موازین و حقوق دیگران

مي پردازند. همچنين قدرت تصمیم گيري در جنگ و

صلح و دفع آسیب هایي كه از خارج به جامعه

وارد مي شود و نیز حق وضع مقررات محدود

كننده براي سامان دادن امور به جامعه

واگذار مي شود. جامعه، این حق را دارد كه

در صورت نیاز براي پیشبرد این امور، نيروي

افراد را به كار بگيرد.

در این جا یك تفاوت مهم میان دیدگاه هابز

و نظریة لاك قابل توجه است . قرارداد هابز،

مسبوق به وضعیتي است كه حق و باطل در آن یك

امر شخصي و متكثر است . علي هذا تشخیص

حاكمیت ناشي از قرارد اد، در مقام تعیين حق

و باطل و عدالت و بي عدالتي، فصل الخطاب است .

منبع مشروعیت قوانين و حقوق، ارادة خود

حاكم است؛ بدون این كه یك معیار فوقاني

براي سنجش درستي اقدام او وجود داشته باشد .

حاكم، كارگزار مردم نیست و در برابر آا

پاسخ گو نیست؛ زیرا اساساً قرارداد بين مردم

و حاكم منعقد نمي شود، بين خود آحاد جامعه

توافق مي شود قدرت مطلق به حاكم واگذار

شود.

لكن در نگاه لاك، مسئله، این طور نیست .

او حاكمیت را كارگزار آحاد جامعه مي داند

كه اختیارات او در تقنين و اجرا مطلق نیست .

در فصل ١١ رساله دوم حكومت مي گوید:

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

سؤالي كه باقي مي ماند، این است كه چه ساز

و كاري براي بازداشتن حاكمیت از سوء

استفاده از قدرت و همسویي آن با اصول و

موازین ارزشي و جهت گيري آن به سوي خير و صلاح

واقعي مردم وجود دارد؟ این سؤال از نظریة

لاك از دو جهت قابل تأمل است : یكي این كه از

جهت نظري آیا مباني معرفتي و تجربه گرایي لاك

نحو ذاتي و فراتر از توافق مردم یا اراد ة

از این جهت در 􀐴 حكومت باقي مي گذارد؟ فعلا

مي گذريم. دوم، این است كه چه تضمیني وجود

دارد توافق و انتخاب اكثریت آحاد جامعه،

منطبق با اصول و خير و صلاح واقعي باشد؟ لاك

در الگوي عملي اش براي همسویي عملكرد دولت

با خير عمومي، چه تمهیدي اندیشیده است؟ در

اینجا به دو عنصر مهم در نظریة لاك مي رسیم

كه آشكارا در مقابل هابز قرار مي گيرد: یكي،

رضایت و دوم، اكثریت.

در فصل هشتم رسالة دوم حكومت مي گوید:

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

تنها راه براي این كه فرد از آزادي

طبیعي اش محروم گردد و تحت حاكمیت جامعه در

آید، این است كه خود او آزادانه با دیگران

به توافق برسد . به عبارت دیگر، مشروعیت

حكومت، ناشي از رضایت و توافق آحاد جامعه

است.

اما مس لماً توافق همة افراد در همة امور،

ي از وضع 􀐟 عملي نیست بنابراین لاك براي تفص

جنگي به ناچار بر توافق اكثریت تكیه

مي كند. سپس در پاسخ به این سؤال كه چرا

اكثریت را به اقلیت ترجیح مي دهد، مي گوید

جامعه به منزلة بدن یكپارچه اي است كه توسط

توافق فرد فرد اعضا به وجود آمده و براي

حركت جمعي باید از حداكثر توان برخوردار

باشد. اگر تصمیم اكثریت را تصمیم كل به

شمار نیاوريم، با توجه به تشتّت عقاید و تضاد

علایق، جلب رضایت همگاني غير ممكن است . مسلماً

ترجیح نيروي ضعیف تر اقلیت بر توان قوي تر

عمل » ، اكثریت، خلاف حكمت است . بنابراین

اكثریت، همان عمل كل به شمار مي آید و بر

اساس قانون طبیعت و عقل، قدرت اكثریت همان

ویلیام تي . بلوم در نقد این فراز از

سخن لاك مي گوید او مسئله را شبیه مسئله

فیزیك مي بیند. شماره و تعداد را عامل اصلي

نيرو و قدرت قلمداد كرده است؛ در حالي كه

در عمل، این طور نیست . گویي لاك مانند 􀐴 معمولا

هابز، زور و قدرت فائقه را عامل تعیين

كننده حق و مشروعیت مي داند. سپس در ادامه

به او خرده مي گيرد كه قوانين طبیعي لاك، ناظر

به حقوق فردي بود، ولي فرمول بندي او در

اینجا جمع گرایانه به رأي اكثریت توجه كرده

است. تضمیني براي ممانعت از زورگویي اكثریت

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

نكتة ظریفي كه در تعابير لاك، قابل تأمل

آن چیزي كه در » : است، این است كه مي گوید

عمل، سازندة یك نظام سیاسي است، چیزي نیست

جز توافق تعدادي از انسان هاي آزاد كه

توانایي آن را دارند تا اكثریتي را متحد

لاك هم به نوعي اقلیت بانفوذ را پشتوانه

قدرت مي داند، نه اكثریت تودة مردم را .

همان طور كه در لیبرال دموكراسي هاي امروزي هم

با یك رأي اكثریت ساختگي 􀐴 مي بینیم معمولا

متكي به ثروت و نفوذ و بمباران تبل یغاتي یك

اقلیت كوچك مواجهیم . بلوم در این رابطه،

مطلبي از مك فرسون نقل كرده است كه گویاي

مقصود نگارنده است:

لاك، آن قدر كه در بند محدود ك ردن قدرت

پادشاه و مقابله با اعمال خودسرانة حاكم

است، در بند حمایت از حقوق انساني محرومين و

اقلیت ها در مقابل اقلیت بانفوذ هدایت كنندة

اكثریت نیست . از این رو در فصل ١٨ رسالة

دوم كه جباریت پادشاهان را به انحاء مختلف

تشریح مي كند هیچ اشاره اي به خطر جباری ت

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

براي مالكان و 􀐴 اكثریت ندارد . او متقابلا

بورژواها كه در زمان او قدرت هدایت اكثریت

را داشتند، یكرشته حقوق ویژه قائل است .

اشتراوس دربارة نظر لاك در این رابطه

مي گوید:

مي شود و قدرت حاكم، پشتوانة اجرایي آن است

و افعا ل ما بدین واسطه، مشروع و قانوني یا

نامشروع و غير قانوني تلقي مي شود . ٣. عرف

كه متكي به هنجارهاي رایج و شهرت اعمال به

خوبي یا بدي نزد عامة مردم است . لذا ممكن

است چیزي در یك كشور، خوب و در كشور دیگر،

بد قلمداد شود . افعال ما به واسطة انتساب

به این قانون عرفي، فضیلت یا رذیلت محسوب

مي شود. پشتوانه این فضائل و رذائل، تحسين و

تقبیح عمومي است كه قوي ترین عامل در

پاي بندي مردم به عادات و رسوم اجتماعي

است.

آیا مي توان میان اخلاق لذت اندیشانه و

فایده باورانه در برخي عبارات لاك و اخلاق

ت عقل غایت اندیش ی ا وحي 􀐟 مبتني بر مرجعی

منزل كه به كلي، امري جدا از تجربه عملي

آدمیان است، در برخي عبارات دیگر او جمع

كرد؟ كاپلستون در این باره مي گوید:

او لذت اندیشي و فایده باوري لاك را ملهم

ت عقل و وحي و 􀐟 از گاسندي و قول به مرجعی

نوع رابطه میان این دو را ملهم از هوكر و

وجه جمعي كه شاید ب توان از برخي عبارات

لاك، احتمال داد، مد نظر او بوده ولي

البته نمي توان با قطعیت به او نسبت داد

این است كه او در عين پاي بندي به اصول لذت

اندیشي و تجربه باوري مبتني بر تبعیت خير و شر

از تجربه در تمایل به خوشي و تنفر از ناخوشي

مي خواهد بگوید در قوانين سه گانه سابق الذكر،

قانون گذار با قراردادن پاداش و كیفر مترتّب

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

بر رعایت یا عدم رعایت قانون، در حقیقت،

زمینه ايجاد میل و نفرت طبیعي و موضوع خير و

شر اخلاقي را فراهم مي سازد. لكن این بیان،

خلط آشكاري است میان آن چه مبنا و معیار

واقعي الزامات اخلاقي است و آن چه عامل

انگیزش مردم در التزام عملي به این

الزامات است . سؤال اصلي مبني بر این كه

بالأخره آیا اخلاقیات، فراتر از میل و نفرت

و تجربة ما اصالت و خاستگاه نفس الامري

دارند یا نه؛ همچنان بدون جواب باقي

مي ماند. در این رابطه، آن دسته از اظهارات

خداباورانه و عقل باورانة لاك كه متأثر از

سنت است، مستلزم پاسخ مثبت به این سؤال

است؛ در حالي كه روش معرفتي و دیگر اظهارات

متأثر از آراء روشنفكران دوره مدرن مثل

هابز از ناحیه او متضمن پاسخ منفي است.

جنبه دوم شخصیت و افكار لاك پس از او در

دورة جدید بیشتر مورد توجه و تمجید واق ع شده

و از همين جهت، او بنیان گذار مكتب لیبرالیسم

به حساب آمده است . سؤالي كه باقي مي ماند،

این است كه گوهر اندیشه و عقیدة لاك، كدام

است و آیا او دچار یك نوع تذبدب و التقاط

و پریشاني در تفكر بوده یا این دوگانگي،

ناشي از رویة احتیاط آمیز او در بیان

مقاصدش مي باشد؟

مراد لاك از قانون طبیعي چیست؟ آیا

منظور، نوامیس الهي پشتوانة الزامات اخلاقي

است كه توسط عقل كشف مي شود؟ یا این كه

منظور، واقعیت عیني عواطف و گرایش هاي

خدا داده در خلقت انسان است كه پشتوانة

انگیزش هاي رفتاري ماست؟ آیا عقل به عنوان

یك منب ع معرفتي مستقل، مستقیماً قادر به درك

قانون طبیعي است یا این قانون به

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

روانشناسي عواطف و تمایلات مربوط مي شود و

عقل صرفاً به عنوان ابزار پردازش یافته ها و

خادم تمایلات در تسریع و تسهیل مقاصد آا

ایفاي نقش مي كند؟ چه نسبتي میان قانون

طبیعي و وحي وجود دارد؟ آ یا این قانون

طبیعي علاوه بر وضع طبیعي در وضع مدني هم

اعتبار دارد؟ در میان قانون طبیعي و حق

طبیعي، كدام یك داراي اصالت و تقدم است؟

اینها سؤالاتي است كه براي روشن شدن مباني

اندیشه سیاسي لاك، بسیار تعیين كننده است،

لكن قابل پیش بیني است كه انتظار شنیدن یك

پاسخ واضح و یكدست از او در این موارد،

ناامید كننده خواهد بود.

سر راست و روشن 􀐴 موضوع در نظر هابز كاملا

است. او با كنار گذاشتن اصول مطلق و

جاودانة برآمده از پیش آگاهي هاي عقلي یا

وحیاني، قوانين طبیعي اخلاقي را در رفتار

عیني آدمیان و انگیزه هاي روان شناختي و عوا طف

قابل مشاهده در طبیعت اولیه آنان جست وجو

مي كند. از نظر او تا وقتي در مورد شخص حاكم

و قانون گذار، توافق صورت نگرفته، هیچ گونه

قانون و الزامي در كار نیست؛ زیرا مسئله

خير و شر و ارزش ها یا غایات، یك امر شخصي و

تابع امیال و آرزوهاي افراد و غير قابل

احتجاج ا ست؛ لذا در این وضعیت، صحبت از

وظیفه و مسئولیت یا عدالت و بي عدالتي

بي معناست. عرصة عمومي در وضع طبیعي فاقد

هرگونه مرجعیت اخلاقي یا سیاسي است . نقطة

عزيمت هابز از این جاست كه هر كس حق دارد

از حیات خود صیانت كند . و به هر روشي كه

مي پسندد، امكانات لازم را برا ي تضمين بقاء و

آسایش خود فراهم كند . لكن حسابگري مصلحت

اندیشانة او اقتضا مي كند براي برخورداري

از صلح و آسایش، برخي از محدودیت ها و

الزامات مدني را بر اساس توافق و قرارداد

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

متقابل با دیگران بپذیرد . لذا از نظر

هابز، ابتدا حق اصالت دارد كه آن هم بر

اساس تمایلا ت طبیعي تبیين مي گردد. قوانين اعم

از طبیعي یا مدني در درجة بعد بر اساس این

حق با رویكرد فایده باورانه و در جهت

استیفاي حقوق فردي قابل توجیه است.

در اصطلاح قانون طبیعي و حق « طبیعي » وصف

طبیعي در قاموس هابز، یعني برخاسته از

طبیعت و واقعیت عیني در امیال و رفتار

آدمیان. این معنا مشعر به نگاه طبیعت

گرایانة اوست . منظور هابز با كاربرد وصف

طبیعي در مكتب حقوق طبیعي (یا حقوق فطري )

كه به اصالت و اعتبار ذاتي آن حقوق و غير

قابل وضع و رفع بودن آن به دست بشر و

ویژگي فرا اجتماعي و فرا تاريخي آن اشاره

دارد، به كلي متفاوت است.

اظهارات لاك در نگاه اول، حاكي از این

است كه او وصف طبیعي را به معناي منسوب به

مكتب حقوق طبیعي به كار مي برد؛ زیرا قانون

طبیعي را قاعده اي جاودانه و مطلق براي

همگان مي داند. به نقل از هوكر مي گوید: این

قوانين مطلقاً الزام آورند؛ حتي اگر انسان ها

اجتماعي بر پا نداشته اند و به توافقي در

مورد كارهایي كه باید یا نباید انجام دهند،

عنوان یك امر مسلّّم كه با نور عقل قابل درك

است، تلقي مي كند؛ به نحوي كه حتي از طریق

دیگر، آن را خواست خداوند و قانون ازلي

حاكم بر همة انسان ها قلمداد مي كند؛ به نحوي

كه باید به درستي شناخته شود و نمي تواند با

احاله به تشخیص افراد، ابزار پیشبرد

بر اساس برخي اظهارات لاك، تبعیت از

قوانين طبیعي، چه در وضع طبیعي چه در وضع

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

مدني لاز م است؛ زیرا اعتبار این قواعد عقلي

یا الهي، جاودانه و مطلق است . منوط به

مطابقت با تمایلات فردي یا توافق عمومي ما

نیست. مردم در برابر خداوند مسئولند و

جهاني كه در آن زندگي مي كنند، بیهوده

آفریده نشده است . بر این اساس، انتظار

مي رود لاك با اتكا به مرجعیت متون دیني یا

فرقان عقلي، شرایط و چارچوب نظام سیاسي

مطلوب را ترسیم كند . اما در عين این كه او

در حوزة خصوصي و وضع طبیعي به ضرورت تبعیت

از اصول اخلاقي و قوانين طبیعي مزبور معترف

روي توافق و قرارداد تكیه مي كند و به

ضرورت ا نطباق این توافقات و گزینش هاي جمعي

با آن اصول و این كه مشروعیت ادهاي

اجتماعي در گرو این امر است، اشاره اي

نمي كند. او در پي ریزي نظام سیاسي مورد نظرش

ترجیح مي دهد مانند هابز، فارغ از اصول

پیشين، نقطة عزيمت تبیين خود را تمایلات و

گرایش هاي عملي افراد در ن ظر بگيرد . او

بنیاد دولت و پشتوانة مشروعیت آن را بر

اساس حق فردي صیانت از ذات توجیه مي كند .

البته این دو متفكر در نتیجه گيري ایي خود

دربارة نوع مطلوب رژيم سیاسي به دو نتیجة

متفاوت مي رسند.

بسیاري از متفكران دوره مدرن، بر اساس

اندیشة فردگرایي و واقعي تر دانستن فرد نسبت

به جامعه براي تبیين بنیان تشكّل سیاسي

جامعه از الگوي قرارداد و تفكیك میان وضع

طبیعي و وضع مدني استفاده كرده اند. در این

الگو، ایدة ارسطویي مبني بر این كه انسان

به طور طبیعي موجودي اجتماعي و سیاسي است

و جامعه، یك پدیدة طبیعي است، كن ار گذاشته

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

مي شود و اجتماع را امري صناعي و ساختگي

قلمداد مي كنند كه حاصل یك فرایند آگاهانه

ناشي از ارادة افراد براي مشاركت در حیات

جمعي است.

این نظریه پردازان، ابتدا یك وضع طبیعي

مقدم بر وضع مدني را در نظر مي گيرند كه

هیچ گونه آمریتي در آن حاكم نیست و صرفا ویژگي هاي طبیعي فته در سرشت آحاد بشر،

رفتارها را هدایت مي كند. سپس در این فضا

چگونگي پایه ریزي بنیان هاي جامعه را بررسي

مي كنند. البته لزوماً اشارة همه آا به یك

برهه تاريخي در واقعیت جوامع نیست . مرادشان

مي تواند یك وضع طبیعي فرضي باشد . كه در

مقام تحلی ل، فاقد ادهاي مدني در نظر گرفته

مي شود تا از این طریق بتوان منابع و عوامل

شكل گيري صناعي جامعة مدني را از عوامل

طبیعي جداگانه شناسایي كرد . از آن جا كه

شالودة نظام سیاسي در این نظریات بر وضع

طبیعي استوار مي شود، درك درست تصویري كه

از این وضعیت به دست مي دهند، اهمیت دارد.

هابز، تحت تأثير ناامني هاي دوران زندگي اش

در انگلستان، چاره كار براي پیشبرد افكار

نوگرایانه اش در مقابل نظام سنتي را در تمركز

قدرت مي بیند و نسخة سلطنت مطلقه مي پیچد و

در تبیين وضع طبیعي براي پایه ریزي شالودة

این بنا وضعیت جنگ همه علیه همه را ترسیم

مي كند. اما لاك با این كه شواهدي از

طرف داري او از حكومت مطلقه در برخي مقاطع

در دست است، با یك فاصله زماني كوتاه،

همراه با موضع سیاسي همفكرانش در حزب ویگ به

جانبداري از پارلمان در مقابل سلطنت مطلقه

و طرف داري از حكومت مشروطه و تقیید دولت

به رضایت افراد و تأكید بر شعار صیانت از

دارائي ها و آزادي شهروندان روي مي آورد.

در فصل اول و دوم رساله دوم حكومت توضیح

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

مي دهد: در وضع طبیعي، هیچ قدرت مافوقي

بالاي سر افراد نیست، هر كس داور اعمال

خویش است و آزاد است امور زندگي خود را بر

اساس تشخیص خود و تفسيري كه از قانون عقل

دارد، سامان دهد . او محتاج اجازه گرفتن از

كسي نیست و تابع ارادة دیگري نمي باشد .

البته درست است كه وضع طبیعي، وضعیت آزادي

است، اما این آزادي به معناي افسار

گسیختگي و بي بند و باري نیست . وضع طبیعي،

داراي قانون طبیعي است كه آن را كنترل و

هدایت مي كند و این قانون، چیزي جز قانون

عقلي نیست؛ همان قانوني كه خداوند براي

راهنمایي اعمال آدمیان در سر راهشان قرار

داده است.

وضع طبیعي، وضعیت برابري است . هیچ كس

نسبت به دیگري، قدرت و اختیار بیشتري

ندارد. از آن جا كه در این وضع، قدرت مافوق

وجود ندارد، اجراي قانون طبیعت و مجازات

متخلفان از این قانون بر عهده همة افراد

است. هر كس حق دارد براي حفاظت از بشر با

خلافكاران برخورد كند و مجري قانون طبیعت

باشد.

مسلماً مجازات مجرم باید مطابق با موازین

عقل باشد نه این كه خودسرانه انجام گيرد . لكن

در این شرایط، ممكن است خودخواهي ها،

انتقام جویي ها و شرارت هاي نفساني بشر،

افراد را به عدول از اعتدال و جانبداري از

دوستان و ظلم به دیگران بكشاند . این وضع

به بي نظمي و آشفتگي منجر خواهد شد . چارة

كار براي مهار این خودخواهي ها و افراط و

تفریط ها حكومت مدني است كه بتواند

بي طرفانه، عدالت را به اجر بگذارد . لذا تا

وقتي افراد با توافق خود جامعه اي سیاسي

تشكیل نداده اند، در معرض ناامني و هرج و

مرج و بي عدالتي هستند و زندگي پرمخاطره اي

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

خواهند داشت.

لاك در این جا گوشزد مي كند مراد او از

حكومت مدني، حكومت مطلقه نیست؛ زیرا زندگي

در پرتو حكومتي كه تابع هوا و هوس پادشاه

است و او هر طور مایل باشد، فرمان مي راند

و خود، داور اعمال خویش است . و هیچ گاه

مورد سؤال و بازخواست قرار نمي گيرد؛ بدتر از

خطر زندگي در وضع طبیعي است.

لاك در فصل سوم رسالة دوم حكومت به تفاوت

وضع طبیعي و وضعیت جنگي اشاره مي كند. وضع

ت و همكاري است، 􀐟 طبیعي، وضع صلح، حسن نی

وضعیتي است كه آدمیان بدون آن كه آمریتي براي

داوري میان آا در كار باشد، در كنار

یكدیگر بر اساس عقل زندگي مي كنند. این یك

وضعیت آرماني است . اما وضعیت جنگي، آن است

كه فردي نسبت به شخص دیگر، زور بگوید یا

قصد زورگویي داشت ه باشد . از آن جا كه در

این شرایط، مرجعي نیست تا براي رهایي و

عادلانه و 􀐴 تظلّم به او متوسل شوند، كاملا

عقلاني است كه خود فرد در دفاع از خویش

علیه متجاوز به خشونت متوسل شود و عوامل

تهدید حیات خود را نابود سازد . اگر كسي تلاش

مي كند تا انسان دیگري را در حیطه ق درت

مطلق خود قرار دهد و راه توسل به قانون و

داوري منصفانه براي جلوگيري از آسیب و جبران

خسارت باز نباشد، این دو در وضعیت جنگ

قرار گرفته اند. در مصاف با متجاوزان كه

جان و مال فرد را تهدید مي كند، حتي اگر به

مرگ مهاجم منتهي شود، فرد، مسئول نیست.

براي اجتناب ا ز چنين وضعیت غير قابل تحملي

به حكم عقل لازم است افراد این وضع شكننده

را ترك كنند و اقدام به تشكیل جامعه سیاسي

نمایند. باید قدرت مشروعي ايجاد كنند كه

بتواند منصفانه میان آا داوري كند تا

افراد در سایة قدرت او آسوده زندگي كنند .

بررسی

و هستي را در ذهن توسعه مي دهیم و آ ا را به

گاه تصور مركب خدا را از آن مي سازيم. گرچه

خداوند در ذات خود بسیط است، اما ما چیزي

از كنه ذات او نمي دانیم. همان طور كه از ذات

واقعي یك ریگ هم چیزي نمي دانیم. درك ما از

صفات خداوند نیز در چارچوب تصورات مر كب

حاصل از احساس و ادراك شكل مي گيرد.

در ابتداي فصل اول كتاب چهارم جستار در

علم از نظر من » : باب علم انسان مي گوید

نیست مگر پي بردن به پیوستگي و تطابق یا

این .« عدم تطابق و ناپیوستگي بين تصورات

تطابق از نظر لاك، چهار نوع است : یكي عینیت

یا تفاوت، مثل این كه آ بي غير از زرد است .

دوم، اضافه كه مراد از آن درك نسبت میان

دو تصور است . سوم، تلازم وجود، مثل این كه

آهن، خاصیت انفعال مغناطیسي دارد با این كه

قابلیت ذوب در دماي خاص، ملازم با وجود

طلاست. چهارم، وجود واقعي است؛ مثل این كه

سؤالي كه پیش مي آید، این است كه اگر علم،

صرفاً ادراك تطابق یا عدم تطابق تصورات خود

لات فرد خیال باف 􀐟 ماست، چه فرقي است میان تخی

و تحقیق یك محقق؟ مسلماً ارزش علم به

واقع نمایي آن است . لاك در فصل چهارم مي گوید

مي توان از مطابقت تصورات بسیط با واقع

اشیاء مطمئن بود؛ زیرا ذهن نمي تواند اینها

را بسازد؛ بنابراین، محصول ناچیزي است كه

براي دفع این شبهه كه از كجا مي دانید این

طریق طبیعي تأثيرگذاري اشیاء در ذهن صادق

است؟ اضافه مي كند این امر بر اساس حكمت

بالغه آفریدگار، طوري ترتیب داده شده است

كه قادر به تشخیص و بهره برداري درست از آن

باشیم.

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

در خصوص تصورات مركب كه ذهن، آا را

ساخته و بدل هیچ چیز معیني نیست، لاك با

نوعي مماشات اظهار مي دارد اگر آا به وجودي

از وجودات خارجي به عنوان این كه اصل

آاست، تطبیق داده شود، مطاب قتي را كه لازمة

علم است، فاقد نخواهد بود؛ زیرا در تمام این

نوع افكار و استدلال ها، منظور ما این است

قابل پیش بیني است كه این نگاه، زمینه ساز

نظریه انسجام گروي و فاصله گرفتن از نگاه

رئالیستي و در افتادن به ورطة شكاكیت در

حوزة معرفت شناسي خواهد بود؛ به خصوص در

فضاي هستي شناسي سكولار كه توجیهات

غایت شناسانه در باب ساختار طبیعت و فرایند

طبیعي شناخت را بر نمي تابد.

نكتة دیگري كه در این جا به طور مختصر به

آن اشاره مي كنیم، جایگاه و نقش عقل در

ادراكات بشري در اندیشه لاك مي باشد. در فصل

١٧ كتاب چهارم جستار مي گوید در وراي حس

به آن اشاره شد 􀐴 خارجي و حس دروني كه قبلا

قوة عقلاني انسان قرار دارد كه در راستاي

توسعة علوم و معارف ما متكفل چهار عمل مهم

است: ١. كشف دلایل و شواهد ٢. تنظیم و

تنسیق آا به روش صحیح ٣. درك ارتباط میان

آا و یافتن حد وسط ۴. استنتاج از این

مقدمات. این مراحل با اتكا به یك قوة خدا

داده و ذاتي در انسان انجام مي گيرد؛ نه این

كه متوقف بر تعلّم روش هاي قیاسي در منطق

ارسطویي و امثال آن باشد.

نكته مهم در سخنان لاك، رابطة عقل و ايمان

است. او مسائل را به سه قسم تقسیم مي كند .

یكي مطابق عقل كه مي توان از طریق آزمایش و

قیاس به صحت آن پي برد . دوم، مخالف عقل كه

مغایرتش با قواعد عقلي روشن است . سوم،

مافوق عقل و آن قضایایي است كه نمي توان بر

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

اساس قواعد عقلي نسبت به صحت و سقم آن

قضاوت كرد . لاك، تصدیق به قضایایي را كه

حاصل قیاس عقل ي نیست . و صرفاً بر اساس

اعتماد به واضع آن صورت گرفته است، ايمان

مي نامد و این نوع اكتشاف را متكي به وحي

مي داند. آنچه از طریق وحي، كشف شده، از سه

حال خارج نیست . اگر طریق عقلي نیز براي

كشف آن باز باشد، دیگر حاجتي به وحي نیست .

اگر قواي معرفتي بشر براي شناخت آن نارساست

(مثل اخبار روز رستاخیز ) به عنوان مسائل

فوق عقل، موضوع خاص ايمان واقع مي شود و اگر

وحي بر خلاف دلیل عقل باشد . (مثل این كه

بگوید یك جسم در آن واحد در دو جا باشد )

این قابل قبول نیست . البته باید توجه كرد

قابل اسناد به خداوند هم نیست . از نظر لاك،

شكي نیست كه وحي الهي، صحیح است، اما بررسي

ظواهر معاني كلمات وحي و كشف مراد واقعي

آن و اسناد مفاد آن به شارع بر عهدة عقل

است. لاك تأكید مي كند نمي توان هر آن چه را كه

مخالف احكام صریح عقلي است به عذر این كه

موضوع ايمان است و عقل در آن راه ندارد،

مورد تصدیق قر ار داد و به دیگران تحمیل

كرد.

در فصل ١٩ همان كتاب مي گوید عقل، نوعي

وحي طبیعي است كه طي آن منبع نور الهي از

طریق قواي طبیعي بشر حقیقت را به او تعلیم

مي كند. همان طور كه وحي نیز نوعي عقل طبیعي

است كه همان منبع از طریق بيروني، اكتشافاتي

را به بشر عرضه مي دارد و البته صحت این

طریق و احراز وحي بودن آن با اتكا به عقل

تصدیق مي شود. لذا كساني كه به منظور باز

كردن راه براي وحي، عقل را به كنار مي ند،

در واقع، نور هر دو را خاموش مي كنند . لاك،

همان طور كه به استفاده از عقل در علم طبیعي

معتقد است، در عرصة دین و اخلاق هم عمیقاً

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

به این امر اعتقاد دارد . او ايمان راستين را

مبتني بر عقل مي داند. لاك به سندیت كتب مقدس

مسیحي ايمان داشت، لكن نسبت به سنت مسیحیت

رسمي در تفسير و تأویل آن كه صبغة بشري دارد،

به طور جدي منتقد است.

لاك در فصل سوم كتاب اول جستار به سراغ

اصول عملي فطري مي رود كه همان قواعد اخلاقي

است. در آن جا نیز عیناً همان اظهارات قبلي

در رد اصول فطري را مطرح مي كند و مي گوید :

هیچ گونه اصول اخلاقي مورد اجماع نزد همگان

نوع مردم در خصوص 􀐴 وجود ندارد . اگر مثلا

لزوم رعایت عدالت و وفاي به عهد توافق

دارند؛ به ا ین دلیل است كه با مصالح جامعه

آنان سازگار است و براي آا نافع است . نه

این كه یك اصل فطري باشد . لذا جمع دزدان هم

در عين این كه در میان خود، این اصل را

رعایت مي كنند، در به یغما بردن اموال

دیگران، تردید به خود راه نمي دهند.

مدافعان اصول فطري مي گویند ولو مر دم در

عمل به این اصول پاي بند نباشند، اما در

نظر و باور خود، آا را قبول دارند . لاك در

ر باورهاي مردم، عمل 􀐟 پاسخ مي گوید بهترین مفس

آاست. اصول فطري اخلاقي كه فقط در عالم نظر

باقي بماند، امري بیهوده و لغو است . در عين

حال، لاك مي پذیرد در اد بشر، رغبت به خوشي

و نفرت از رنج و تعب وجود دارد و این دو

به عنوان اصول عملي طبیعي، دائماً اعمال ما

را هدایت مي كنند. او مانند هابز، اینها را

از قبیل تمایلات طبیعي بشر مي داند؛ نه یك

اصل فطري كه حاصل تأثير حقیقت در فاهمه

انسان باشد.

وقتي منشأ اذعان به اصول اخلاقي، منا بع

مترتّب بر آا باشد، از آن جا كه هر قومي

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

ممكن است منفعت و سعادت خود را در چیزي

متفاوت ببیند و آرزوهاي مختلفي داشته باشد،

اصول اخلاقي هم نزد آنان متفاوت خواهد بود

و در قواعد اخلاقي همواره اختلاف عقیده وجود

لاك بين قانون فطري كه مورد انكار او ست و

قانون طبیعت كه فراتر از قوانين موضوعه به

آن اذعان دارد و آن را پشتوانة بسیاري از

استدلال هایش قرار مي دهد، فرق مي گذارد . از

نظر او قانون طبیعت از قبل در ذهن ما

مركوز نیست . ابتدا نسبت به آن جاهلیم سپس

با به كار بردن قواي طبیعي خود از آن اطلاع

لاك در جست وجوي خاستگاه معرفتي ارزش ها و

الزامات از یك سو به تبع هابز بر واقعیت

عواطف و تمایلات منفعت طلبانه بشر به نحوي

بریده از غایت اندیشي متافیزیكي تكیه

مي كند و نوعي رویكرد طبیعت گرایانه و لذ ت

اندیشانه در پیش مي گيرد كه این امر با

انكار اصول فطر ي و نگاه تجربه گرایانه او

سازگار است . از طرف دیگر با تأكید بر

توانایي هاي عقل، به عنوان یك منبع ادراك

مستقل و نه صرفاً ابزار پردازش دریافت هاي

تجربي و خادم امیال و عواطف، از قوانين

طبیعي مكشوف توسط عقل غایت اندیش دم مي زند.

او حتي اخلاق را مانند ریاضیات، ی ك علم

استدلالي و برهاني قلمداد مي كند كه مي تواند

از این رو نوعي رویكرد عقل گرایانه در پیش

مي گيرد كه نتیجه آن، پذیرش یك سلسله اصول

جاودانة فرااجتماعي و فرا تاريخي و پیچیدن

نسخة واحد براي بشر است.

تهافت میان این دو رویكرد را باید به

سیاهه دوگانگي هاي حاكي از التقاط فكري یا

􀐟 مماشات هاي احتیاط آمیز او به مناسب ت جو

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

زمانه اضافه كرد.

در فقره ۴٢ فصل ٢١ كتاب دوم جستار

مي گوید: آن چه را كه در ما تولید خوشي یا

لذت مي كند خوب و آن چه را كه در ما تولید

ناخوشي یا ألم مي كند، بد مي نامیم . البته

خوشي و ناخوشي، دو مراتب است؛ لذا در میان

اینها همواره عالي ترین درجه خوشي و كم ترین

درجه ناخوشي یا ضروري ترین و فوري ترین

اینها ترجیح داده مي شود. در فقرة ۵ فصل ٢٨

همان كتاب مي گوید:

از نظر لاك، وضع قانون براي ادارة اعمال

مردم بدون حمل آن بر خير و شر و الزام فاعل

به مراعات آن به واسطة پاداش یا كیفر،

باطل و لغو است . هر جا قانوني فرض مي شود،

باید پاداش و كیفري هم فرض شود كه محصول

ذاتي خود این اعمال نیست و الا اگر اعمال في

نفسه نتایج مطلوب یا نامطلوب داشته باشد،

حاجتي به وضع قانون نخواهد بود.

لاك در ادامه مي گوید قوانين اخلاقي سه گونه

ف طاعات و معاصي 􀐅 است: ١. قانون شرع كه معر

است و پاداش و كیفر اخروي توسط خداوند،

ضامن اجراي آن است و افعال ما بدین وسیله

مصداق طاعت یا گناه به حساب مي آید. قوانين

الهي یا با نور طبیعت [عقل] یا با ن داي وحي

به ما واصل مي گردد. خداوند از این طریق،

ما را به خير اكمل هدایت مي كند و قابل

انكار نیست كه او حق دارد چنين كند، چون ما

مخلوق او هستیم . ٢. قوانين مدني كه توسط

حكومت و براي حراست از جان و مال مردم وضع

بررسی انتقادی مبانی سیاست در

اندیشه جان لاک

٨٨/١١/ ٨٨ تاریخ تأیید: ٣ /٩/ ت اریخ دریافت: ١٨

حقوق طبیعي، قرارداد اجتماعی، تجربه گرایي.

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

جان لاك در سال ١۶٣٢ در یك خانواده

پیوریتن در انگلستان به دنیا آمد . پدربزرگ

او تولید كننده پوشاك بود كه توانست ثروتي

به هم زده و خانواده اش را در ردیف

كارفرمایان سرمایه دار و خرده مالكان تاجر

قرار دهد . پدرش وكیل دادگ ستري و عضو مجلس

عوام بریتانیا بود.

لاك علاوه بر مطالعات فلسفي رایج در

آكسفورد، در زمینه پزشكي نیز به صورت

حرفه اي تحصیل كرد . عمل جراحي موفقیت آمیز او

بر روي لرد آشلي، منجر به صمیمیت پایداري

میان آن دو شد كه تأثير بسیاري در افكار و

زندگي سیاسي لاك بر جاي گذاشت. آشلي

(شافتسبري)، بنیان گذار حزب ویگ بود كه در

آن دوران، جریان سیاسي مهمي محسوب مي شد .

مخالفت هاي او با چارلز اول و جیمز دوم منجر

به بركناري او از مناصب دولتي و تبعید به

هلند شد . مشاور معتمد او، یعني لاك نیز به

دنبال او در تابستان ١۶٨٣ مجبور به جلاي وط ن

شد. اقامت او در هلند، فرصتي بود تا به

تألیف و جمع بندي یادداشت هاي خود بپردازد .

آثاري كه بعد از انتشار، جایگاه تاريخي

پیدا كرد.

در این سال ها در هلند، شرایط مناسبي از

نظر آزادي و همزیستي مذهبي برقرار بود؛ لذا

بسیاري از متفكران اصلاح طلب و معترضان مذهبي

كه در مناطق مختلف اروپاي كاتولیك با مشكل

روبه رو بودند، به آن جا پناه مي بردند .

اولویت اول هلندي ها در این دوران رشد تجارت

و رونق اقتصادي در رقابت با دیگر كشورهاي

اروپایي بود . آا در عمل نشان داده بودند

كنار گذ اشتن حكومت هاي متمركز فئودالي و

كاتولیك و برق راري آزادي و مداراي نسبي،

كمك شایاني به پیشبرد این هدف خواهد كرد.

در پي انقلاب ١۶٨٨ پس از روي كار آمدن

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

طرف داران محدودیت سلطنت و اطمینان لاك از

امنیت جاني، به انگلستان برگشت و همراه و

مشاور لرد سامرز جانشين شافتسبري و رهبر حزب

ویگ گردید و مجدداً برخي از من اصب دولتي را

پذیرفت. در سال ١۶٨٩ سه اثر تاريخي و مهم

از تدوین دو رساله درباب حكومت، همان طور كه

خود در پیشگفتار اثر بیان مي كند، توجیه

فعالیت هم فكرانش علیه اندیشه برتري پادشاه

بر پارلمان و مشخصاً توجیه انقلاب ١۶٨٨

انگلستان و تثبیت تاج و تخت ویلیام اورانژ

به 􀐴 در نظام جدید سلطنت مشروطه بود كه عملا

نتیجه رسید . او در پانزده سال آخر عمر در

نقش یك متفكر تأثيرگذار بر حیات فكري و

سیاسي انگلستان سایه افكند، لكن این

تأثيرگذاري به بریتانیا محدود نشد و به

تدریج، سراسر اروپا و آمریكاي جدید را فرا

گرفت.

تحولات سیاسي انگلستان در زمان لاك با

لایه هاي عمیق تري از تحولات فكري همراه بود كه

د در اروپا در 􀐅 در مقطع گذار از سنت به تجد

حال وقوع بود . امواج پرانرژي اومانیسم،

اصلاح طلبي دیني و پیشرفت خواهي دنیاطلبانه

كه با رشد تجارت آزاد توأم شد - در حال

پیشروي بود. در این میان، لاك، یكي از

برجسته ترین اندیشمندان و نظریه پردازان در

تئوریزه كردن این حركت بود . افكار او در

زمینه محدود كردن قدرت پادشاهان و دفاع از

حقوق و آزادي هاي اقت صادي و مداراي مذهبي نه

تنها در انگلستان، بلكه در سراسر اروپا و

به طور كلي، تاریخ تفكر سیاسي مغرب زمين از

آن دوران تاكنون سرمشق قرار گرفته است .

تأثير اندیشه هاي سیاسي او در باب بنیاد

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

دولت و نظریه كارگزاري و آراء او در باب

جدایي دین و دولت در تفكر لیبرال و ت أثير

اندیشه هاي اقتصادي او بر فیزیوكرات ها و

رواج سرمایه داري و اقتصاد بازار به روشني

قابل مشاهده است.

گذشته از آراء سیاسي و اقتصادي، در

زمینه فلسفه و معرفت شناسي هم اثر مهم او

نقطة عطفي در روند ،« جستاري در فهم بشر »

گسترش تجربه گرایي در مقابل عقل گرایي اس ت كه

تأثير آن در اندیشه هاي باركلي و هیوم و

دیگران به خوبي نمایان است . بي جهت نیست كه

او را یكي از خوش اقبال ترین فیلسوفان

برشمرده اند كه آراء او در زمان حیاتش و نیز

پس از آن همواره در غرب مورد توجه بوده و

از او به نیكي یاد شده است.

یكي از دلایل این خوش اقبالي، رویة شدیداً

احتیاط آمیز و گاهي پنهان كاري و دولو سخن

گفتن او در بیان نظریاتش بوده است . لاك به

خوبي مي دانست چه سخني را در چه وقت به میان

آورد و در سخنانش از چه كساني یاد كند .

براي مثال با این كه جهت گيري و عمق دیدگاه

او درباره حقوق طبیعي سنت گریز ا ست و در

طیف نوگرایاني مثل هابز قرار مي گيرد، اما

بیشتر مایل است در این رابطه از ریچارد

سنت آباي كلیسا و فلسفة مدرسي قرار داشت،

یاد كند و از مشابهت هاي ظاهري در موارد

جزئي با آراء او به خوبي بهره بگيرد و موارد

اختلافي را مسكوت بگذارد، اما از هابز

سنت شكن و جسور كه بیان صریح افكار او

دردسر آفرین است با وجود تأثيرپذیري

فراوان نام نمي برد.

لاك، مكرراً سعي كرده است آراء سیاسي اش را

مستظهر به نصوص كتاب مقدس بگرداند تا حسن

د به ظواهر شرع را به خود 􀐟 ظنّ مخاطبان مقی

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

برانگیزاند؛ ولو این امر به صورت گزینشي و

گاهي بریده از سیاق و فضاي متن انجام

􀐟 مي گرفت، لكن خوشایندي نتایج و همراهي جو

زمانه، مانع از این بود كه بررسي جامعي

براي كشف میزان انطباق این استنتاج ها با

نصوص و احیاناً وارسي شواهدي از متون كه

مخالفان مي توانند به آن تمسك كنن د، صورت

بگيرد. گاهي نیز توریه و به كارگيري واژگان

این رویة احتیاط آمیز لاك باعث شده است

تحلیل گران آثار او به دوگانگي هایي برخورد

كنند كه تفسير عبارات او و بيرون كشیدن مراد

واقعي او را مشكل مي سازد. آنان به وجود

آشفتگي ها و ابه اماتي كه لاك، تلاش لازم و كافي

براي رفع آا و ارائه منسجم افكار خود به

عمل نیاورده، اذعان دارند.

این دو گانگي میان اندیشه و عمل لاك نیز

قابل مشاهده است . براي مثال، حمایت از

آزادي هاي مدني و حقوق انساني از یك طرف كه

لاك در این چهره بیشتر معرفي شده است و

همراهي هاي فعال و غيرقابل پرده پوشي او با

حركت هاي استعماري و حتي برده داري از سوي

رین او 􀐟 دیگر چگونه همخواني دارد؟ مفس

پاسخ هاي مختلفي به این سؤال داده اند كه

لابه لاي مقاله، برخي از این ابهامات و

دوگانگي را بیان خواهد نمود.

عمل لاك به منزله كار پزشك با تجربه اي است

كه براي درمان درد بیمار خود (جامعه

انگلستان)، داروي تلخي (نسخة هابز ) را در

پوشش شيرین و مخاطب پسند (سرمشق هوكر ) به

خود او مي دهد. البته تحولات بعدي زمانه،

فرصت كافي در اختیار پيروان فكري او قرار

داد تا عناص ر اصلي این تفكر را بي پروا و

با استدلال هاي یكدست تر عرضه و مغز را از

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

پوسته جدا كنند.

اهمیت لاك در پي ریزي اصول تفكر لیبرالیسم،

منحصر به دیدگاه هاي سیاسي و اقتصادي او

نیست. فلسفه تجربي او یكي دیگر از اركان

فكري این مكتب را استحكام بخشیده است . گرچه

امثال بیكن و هابز در این زمینه از او

سبقت داشته اند، اما او نخستين كسي است كه با

نگاه بنیادي تر و جامع نگري بیشتر، سنت

تجربه گرایي انگلستان را استوار مي سازد. لذا

،« جستاري در فهم بشر » تاریخ انتشار كتاب

نقطه آغاز دوره تفكر تجربي در غرب جدید

قلمداد شده است.

لاك براي رهایي از متافیزیك حاكم بر

فلسفه مدرسي و تخریب پشتوانة اصلي عقاید

سنتي و زمینه سازي براي تأسیس یك نظام فلسفي

جدید، اولين قدمي كه در این كتاب بر

مي دارد، این است كه تأكید مي كند همه

معلومات ما اكتسابي است و مواد و مصالح

معرفت بشري، برگرفته از تجربه است . مقدم بر

آن چیزي به عنوان اصول فطري در صقع نفس

انسان وجود ندارد . در آن زمان از اصول

فطري، بیشترین استفاده براي توجیه عقاید

دیني و اخلاقي پایة تفكر سنتي صورت مي گرفت؛

زیرا این اصول به عنوان دفینه هاي پایدار

در نفس انسان كه توسط خداوند تثبیت شده

است قابل مناقشه و پرسش نبود . لاك، ابتدا

باید این سد بزرگ را از سر راه بر مي داشت.

ت 􀐟 جاي گزیني تجربه و احساس فردي به جاي مرجعی

سنت ها و عقاید تثبیت شده، كمك شایاني به

روح فردگرایي و تكثر و تساهل در تفكر

لیبرال مي نماید. لاك در انكار اصول فطري و

اثبات اكتس ابي بودن همة معلومات انسان این

بررسی